(hoinhabaonghean) - Dân ca ví, giặm chiếm một vị trí quan trọng trong đời sống văn hóa, tinh thần người xứ Nghệ, thể hiện được bản sắc văn hóa và cốt cách của người Nghệ và luôn được kế thừa, phát huy và phát triển bởi nhiều thế hệ.
Ví Giặm là tinh hoa và hồn cốt của người Nghệ
Đã 10 năm Ví, Giặm Nghệ Tĩnh được UNESCO vinh danh là “Di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại” (2014-2024), cũng là ngần ấy thời gian nhân dân Nghệ An trải qua một hành trình lan tỏa sâu rộng những giá trị bởi các thế hệ nghệ sỹ, nghệ nhân xứ Nghệ.
Ví giặm được ví như là “thổ sản”, một đặc trưng của người xứ Nghệ về ca từ, nội dung, giọng hát. Người Nghệ có thể vận các câu hát Ví, Giặm trong nhiều bối cảnh sinh hoạt của đời sống hàng ngày. Ví, Giặm là cơ hội để người dân xứ Nghệ làm vơi đi nỗi vất vả, nhọc nhằn trong lao động, vơi bớt nỗi phiền muộn trong cuộc đời, là “phương tiện” tinh tế nhất để bày tỏ tình cảm nam nữ, tình yêu lứa đôi, để sẻ chia, đối thoại, giao hòa với nhau, qua đó cộng đồng được gắn kết bền chặt hơn.
Dân ca Ví, Giặm Nghệ Tĩnh còn là nguồn cảm hứng bất tận, là nguồn chất liệu phong phú để nhiều nhạc sỹ đương đại xứ Nghệ sáng tác ca khúc, ca kịch, các tác phẩm mang âm hưởng dân ca Nghệ Tĩnh nên càng được công chúng đón nhận và yêu thích, ngân nga câu giặm, điệu ví nghe đến nao lòng. Dân ca Ví, Giặm Nghệ Tĩnh là sự kết tinh khả năng sáng tạo lời ca và nhạc điệu của các cộng động người Nghệ. Trên chiều dài của đất nước, mỗi vùng quê, miền quê, mỗi cộng đồng dân tộc đều có dân ca mang đặc thù của vùng, miền, đều phản đời sống vật chất và tinh thần của các cộng đồng dân cư. Giá trị của dân ca Nghệ Tĩnh nằm ở sự tôn trọng đối với sự tự do thể hiện quan điểm, tư tưởng, tình cảm bằng lời ca tiếng hát, bằng câu giặm điệu ví bằng phương ngữ Nghệ Tĩnh. Hầu như trên đất nước này, ở đâu có người Nghệ là ở đó có Ví Giặm và người Nghệ tìm đến nhau, tìm về Nghệ bằng dân ca Nghệ Tĩnh.
Tham gia các cuộc hát Ví Giặm, nghệ nhân dễ dàng ứng tác, đặt lời mới trên làn điệu cũ đã góp phần làm phong phú, đa đạng thêm kho tàng dân ca. Sự vinh danh của UNESCO đã nâng tầm nhìn đối với dân ca Ví Giặm Nghệ Tĩnh lên tầm quốc gia và vượt ra khỏi biên giới quốc gia để xứng tầm quốc tế. Ví Giặm được ghi danh, đó là sự khẳng định và khuyến khích sự ứng tác, sáng tạo các biểu đạt truyền khẩu và nghệ thuật diễn xướng bằng phương ngữ, đảm bảo sự tôn trọng đối với đa dạng văn hóa của nhân loại. Vì vậy, bảo vệ, bảo tồn và phát huy dân ca Ví Giặm Nghệ Tĩnh không chỉ là nhiệm vụ của cộng đồng nhân dân xứ Nghệ mà còn là nhiệm vụ của quốc gia dân tộc nhằm bảo vệ một sáng tạo mang tầm nhân loại.
Ngồi say sưa trò chuyện với tôi, nghệ sĩ Hồng Lựu vừa ca, vừa ngâm, vừa giải thích rằng “Người Nghệ xưa nay không chỉ ru con mà còn ru mình, tự lục vấn mình qua câu ca ví giặm”. “Dân ca ví, giặm xuất phát từ sinh hoạt cộng đồng của người dân Nghệ Tĩnh, thể hiện chất trữ tình, nhân văn. Mỗi câu dân ca, làn điệu vì và giặm luôn là sự lắng đọng của một triết lý sống chất chứa yêu thương. Người dân xứ Nghệ có thể đi cấy, dệt vải, chèo đò, kéo lưới, ru con …, tùy theo từng hoàn cảnh mà có cách đặt tên các làn điệu khác nhau như ví phường vải, ví đò đưa, ví phường củi, cỏ và các điệu giặm như giặm Đức Sơn, giặm kể, giặm khuyên, giặm ru…Bởi thế, trong cuộc sống hôm nay, nếu ví, giặm càng thấm vào đời sống, càng có giá trị hơn”.
Kế thừa và phát huy dân ca Ví Giặm Nghệ Tĩnh
Trong tâm thức người dân xứ Nghệ, dân ca Ví, Giặm luôn giữ một vai trò quan trọng, trở thành một biểu tượng của đất và người nơi đây. Ở đâu có người Nghệ là ở đó có ví, giặm. Nơi đâu có dân ca Ví, giặm là khi người Nghệ rủ nhau tìm về. Sông Lam là mạch nguồn ví, giặm, mạch nguồn nuôi dưỡng cốt cách, tâm hồn mỗi người dân xứ Nghệ.
Trong nhiều năm, xứ Nghệ luôn là cái nôi sinh ra và lớn lên của nhiều nghệ sỹ có tên tuổi trong làng âm nhạc Việt Nam. Từ khi có cuộc thi Tiếng hát Sao Mai, rất nhiều ca sỹ xứ Nghệ đều khẳng định được thế mạnh của mình trong phần thi nhạc dân gian. Có lẽ, điều mà các nghệ sỹ xứ Nghệ làm được chính là họ may mắn sớm được đắm mình trong những làn điệu dân ca ví giặm đôi bờ sông Lam bởi những lời ru của bà, tiếng ca của mẹ, câu dạy của cha, hấp thụ được những giá trị nhân bản mà rất nhiều thế hệ người Nghệ đã đúc kết, lan truyền, bảo tồn và phát triển.
Những nhạc sỹ nổi tiếng xứ Nghệ lâu nay đã luôn tự hào là quê hương sinh thành nhiều nhạc sỹ nổi tiếng và họ đều có nhiều tác phẩm âm nhạc bất hủ mang âm hưởng dân ca xứ Nghệ như Nguyễn Văn Tý, Hồng Đăng, Nguyễn Tài Tuệ, Nguyễn Trọng Tạo, An Thuyên. Các thế hệ ca sỹ trẻ tuổi của người Nghệ đã thụ hưởng và làm cho các tác phẩm đó trở nên lung linh hơn. Tố Nga, Thụy Miên, Thành lê, Đăng Thuật, Lê Mận, Phạm Phương Thảo, Phương Thanh, Huyền Trang, Đinh Trang, Trần Trang, A Páo, Quế Thương, Thanh Tài, Văn Sang, Lê Thanh Phong, Hà Quỳnh Như…, họ có mặt hầu như tất cả các chương trình nghệ thuật lớn, góp phần quan trọng đưa những ca khúc dân ca và mang âm hưởng dân ca ví giặm Nghệ Tĩnh lan tỏa mạnh mẽ, sâu rộng hơn.
Ngay ở thủ đô Hà Nội, nghệ sỹ trẻ Lê Thanh Phong dù luôn bận rộn với việc học tập và giảng dạy tại Trường Đại học văn hóa Hà Nội nhưng vẫn miệt mài học tập và say mê nghiên cứu, biểu diễn ví giặm và những ca khúc mang âm hưởng dân ca ví giặm Nghệ Tĩnh. Năm 2011, Thanh Phong đã thành lập CLB dân ca ví giặm đầu tiên tại Trường Đại học văn hóa Hà Nội. CLB đó là nền tảng vững chắc để phát triển thành Đoàn Nghệ thuật UNESCO Dân ca xứ Nghệ, với hơn 50 nghệ sỹ, diễn viên. Thanh Phong cũng là một nghệ sỹ tích cực trong việc đưa nghệ thuật quê hương ra thế giới thông qua nhiều hoạt động giao lưu văn hóa tại các nước như Uzbekistan, Trung Quốc, Nhật Bản, Pháp…
Ví giặm Nghệ Tĩnh là “Di sản văn hóa vật thể đại diện của nhân loại” tròn 10 năm (2014 - 2024), nhưng trước đó, để có được hồ sơ trình UNESCO thẩm định và ra quyết định công nhận, vợ chồng An Ninh - Hồng Lựu đã cùng nhiều thế hệ đồng nghiệp đã rất dày công đi điền dã để sưu tầm các nguồn tư liệu, sử liệu để làm nên kịch bản phim nổi tiếng “Dân ca Ví Giặm Nghệ Tĩnh - Tiếng nói từ cộng đồng”. Hồng Lựu mở lòng “ Trong nhiều năm gần đây, chúng tôi đã tích cực xây dựng nhiều vở diễn hay có sức lay động tới nhiều tầng lớp nhân dân, mọi đối tượng trong xã hội. Bên cạnh đó, chúng tôi luôn chú trọng về cách tiếp cận khán thính giả từ trực tiếp đến gián tiếp, từ sân khấu đến các nền tảng mạng xã hội. Nhiều chương trình và vở diễn ở nhiều sân khấu lớn, đã biểu diễn hàng chục lần nhưng vẫn được khán thính giả yêu cầu diễn lại. Đó là hạnh phúc vô cùng lớn lao cho các nghệ sỹ của dòng nhạc dân ca như chúng tôi.”
Cựu học sinh trường Phan tiên phong lan tỏa những giá trị về Ví giặm Nghệ Tĩnh
Sau khi dân ca ví giặm được UNESCO vinh danh là “Di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại”, Hội Cựu học sinh trường THPT chuyên Phan Bội Châu - Nghệ An đã đi tiên phong cho một chuỗi hoạt động lan tỏa sâu rộng giá trị dân ca Nghệ Tĩnh từ Bắc tới Nam. Mở đầu cho hoạt động kịp thời, ý nghĩa và nhân văn này là ngày 20/12/2014, tại sân khấu trường Phan đã tổ chức Đêm giao lưu “Về miền Ví Giặm” do Hội Cựu học sinh trường Phan phối hợp với Ban Giám hiệu Trường THPT chuyên Phan Bội Châu tổ chức. Cuộc giao lưu và trình diễn “Về miền Ví giặm” của thầy trò trường Phan vinh dự có mặt nhà giáo Đinh Thị Lệ Thanh - Phó Chủ tịch UBND tỉnh Nghệ An lúc bấy giờ, là Trưởng đoàn Nghệ An sang Paris trong sự kiện UNESCO công nhận Ví giặm Nghệ Tĩnh là “Di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại”. Sự kiện này đã tạo hiệu ứng tích cực và gây tiếng vang lớn trong hành trình đưa những làn điệu dân ca đậm dấu ấn văn hóa Hồng Lam thấm sâu vào hồn người với cảm xúc thiêng liêng.
Từ chương trình “Về miền Ví giặm” tại trường Phan ngày 20/12/2014 đến đêm nhạc “Ân tình Ví giặm” tại Trung tâm hội nghị quốc gia, thủ đô Hà Nội ngày 7/3/2015 đến đêm nhạc “Ân tình ví, giặm” tối 27/6/2015 tại thành phố Đà Nẵng, đến chương trình “Ân tình ví, giặm - Đưa nắng ấm về đất phương Nam” được tổ chức tại Nhà hát Bến Thành, thành phố Hồ Chí Minh tối 10/4/2015, đều là chuỗi hoạt động ý nghĩa của các thế hệ cựu học sinh trường Phan nhằm tôn vinh, lan tỏa ví, giặm ở tầm quốc gia. Để tổ chức những đêm diễn quy mô lớn trên khắp 3 miền Bắc - Trung- Nam như vậy, Ban tổ chức đã có sự sát cánh, đồng hành và giúp đỡ đầy trách nhiệm của NSND Hồng Lựu, cùng sự tham gia của các nghệ sỹ đến từ Trung tâm bảo tồn và phát huy di sản dân ca xứ Nghệ, các nghệ nhân dân ca đến từ các Câu lạc bộ của 2 tỉnh Nghệ An và Hà Tĩnh.
Đưa ví, giặm rời làng quê, đồng ruộng, sân đình đến với các sân khấu phố thị khắp cả nước để nhiều người hiểu hơn, yêu hơn câu ví, giặm, đó không chỉ là mong muốn của các thế hệ cựu học sinh trường Phan mà còn là tất cả những người yêu xứ Nghệ, thích ví giặm, đắm say với dân ca Nghệ Tĩnh. Đêm 14/5/2023, tại Cung văn hóa Hữu nghị Việt - Xô, Hà Nội, Hội đồng hương Nghệ An tại Hà Nội đã tổ chức chương trình nghệ thuật “Mạch nguồn Ví, Giặm” để tôn vinh 5 nhạc sỹ tài danh xứ Nghệ là Nguyễn Văn Tý, Nguyễn An Thuyên, Nguyễn Trọng Tạo, Nguyễn Tài Tuệ và Hồng Đăng, đưa khán giả thủ đô được đắm chìm trong một không gian âm nhạc đậm đà chất dân ca xứ Nghệ giữa lòng Hà Nội. Từ mạch nguồn Ví, Giặm, từ tình yêu với quê hương xứ sở của dải đất hình chữ S chát mặn chua cà, gió Lào rát bỏng, 5 nhạc sỹ tài hoa đã gửi gắm vào những tác phẩm những lời ca, nốt nhạc mang đậm hồn cốt, khí chất và bản lĩnh của con người xứ Nghệ luôn đắm mình trong dân ca xứ Ví, Giặm.
Ví giặm xứ Nghệ của người Nghệ nhưng đã không còn của riêng người Nghệ. Ví Giặm ở quê hương xứ Nghệ đã vượt ra khỏi biên giới quốc gia và đang trường tồn cùng văn hóa truyền thống Việt Nam trong thời hội nhập. Trách nhiệm của các cơ quản quản lý văn hóa và giáo dục là xây dựng và phát triển thông qua các hoạt động truyền dạy dân ca ví giặm trong cộng đồng, trong trường học, trên truyền hình.
Hiện nay toàn tỉnh Nghệ An có 140 CLB dân ca ví giặm tại 21 huyện, thành với gần 3.000 hội viên tham gia sinh hoạt, đặc biệt là ở các huyện miền núi như Con Cuông, Tương Dương, Kỳ Sơn, Quỳ Hợp, Quỳ Châu, Quế Phong. Trong các CLB đó đã có 42 nghệ nhân dân gian được Hội Văn nghệ dân gian Việt Nam phong tặng; có 1 Nghệ nhân Nhân dân và 48 Nghệ nhân Ưu tú được Chủ tịch nước phong tặng.
Một hình thức bảo tồn, phát huy, lan tỏa và truyền dạy dân ca ví giặm Nghệ Tĩnh có hiệu quả là truyền dạy trong cộng đồng.
Cộng đồng đã chủ động, tích cực thực hành cùng các nghệ nhân ưu tú, nghệ nhân dân gian, các nghệ sỹ chuyên nghiệp của Trung tâm Nghệ thuật Truyền thống và thành viên các CLB đóng một vai trò vô cùng quan trọng trong việc sưu tầm, nắm giữ các làn điệu Ví Giặm cổ, soạn và đặt lời mới; truyền dạy cho các thành viên mới tại CLB ở các cộng đồng; thành lập, duy trì sinh hoạt các CLB, trình diễn…
Điều rất mừng là cũng 10 năm qua sau vinh danh, ngành giáo dục tỉnh Nghệ An phối hợp với Sở Văn hóa & Thể thao Nghệ An có chủ trương đưa dân ca vào trường học ở nhiều cấp học theo chương trình ngoại khóa. Hiện nay, Sở GD&ĐT Nghệ An đang triển khai đưa dân ca trở thành môn học chính thức, đã dạy thử nghiệm tại một số trường mầm non, tiểu học, trung học cơ sở trong tỉnh và tiến tới nhân rộng mô hình. Hàng năm, Trung tâm nghệ thuật truyền thống tỉnh Nghệ An phối hợp với các câu lạc bộ dân ca tập huấn cho các giáo viên dạy môn Âm nhạc của các trường. Điều đặc biệt nữa, cứ 2 năm một lần, Sở GD&ĐT Nghệ An tổ chức Liên hoan tiếng hát dân ca trong các trường phổ thông trên toàn tỉnh. Đó là một trong những giải pháp cơ bản góp phần hình thành phong trào hát dân ca rộng khắp và nó góp phần không nhỏ trong việc bảo tồn và phát huy giá trị dân ca Nghệ Tĩnh.
Thực hiện “Đề án Bảo tồn và Phát huy di sản dân ca Ví, Giặm Nghệ Tĩnh giai đoạn 2021-2025”, Trung tâm Nghệ thuật truyền thống tỉnh đã tổ chức 6 lớp truyền dạy năng khiếu cho học sinh tham gia cấp Tiểu học và THCS tại nhiều địa phương Nam Đàn, Hưng Nguyên, Thanh Chương, Đô Lương, Yên Thành. Trường Cao đẳng Văn hóa nghệ thuật tỉnh, nhà trường đã biên soạn giáo trình để dạy dân ca ví giặm Nghệ Tĩnh cho học viên.
Ví Giặm Nghệ Tĩnh trở thành một di sản văn hóa của xứ Nghệ, Di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại - đó là vinh dự và cũng là trách nhiệm để Đảng bộ, Chính quyền và Nhân dân 2 tỉnh Nghệ An - Hà Tĩnh tiếp tục bảo tồn, phát huy hiệu quả hơn nữa các giá trị của di sản này phục vụ phát triển văn hóa, du lịch của xứ Nghệ trong thời hội nhập. Chặng đường 10 năm sau khi được UNESCO ghi danh là “Di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại”, Ví, Giặm Nghệ Tĩnh đã và đang chứng minh sức sống, sức lan tỏa mạnh mẽ bất kể không gian và thời gian. Xây dựng dân ca Ví, Giặm Nghệ Tĩnh thành sản phẩm du lịch đặc trưng của xứ Nghệ để Ví, Giặm Nghệ Tĩnh thực sự lan tỏa và trường tồn không chỉ là cam kết của lãnh đạo, nhân dân 2 tỉnh Nghệ An và Hà Tĩnh, mà còn là trách nhiệm của quốc gia với UNESCO để dân ca Ví Giặm Nghệ Tĩnh đến được nhiều vùng đất mới, hòa nhập, hội tụ cùng tinh hoa văn hóa dân tộc./.
Trần Trung Hiếu
